Księżna Eleonora Czartoryska

Eleonora Czartoryska_03.jpeg
Eleonora Monika Czartoryska z domu Waldstein (ur. 12 kwietnia 1710, zm. 1798) – księżna, żona kanclerza wielkiego litewskiego Michała Czartoryskiego.

Urodziła się w Pradze jako córka Jana Antoniego Waldsteina (Johann Anton von Waldstein) i Anny Waldstein. Mając 14 lat, wyszła za mąż za 16 lat starszego Michała Fryderyka Czartoryskiego. Mąż księżnej był Wielkim Kanclerzem Litewskim i jednym z wybitnych Polaków epoki Oświecenia. Czartoryscy mieli trzy córki: Antoninę, Konstancję i Aleksandrę. Obie zmarły mając zaledwie 22 lata. Trzecia córka, Aleksandra Ogińska, przeżyła swoja matkę.

Księżna poślubiając Michała Fryderyka Czartoryskiego weszła do rodziny, która była także stronnictwem politycznym. W 1764 r. księżna wraz ze swoim mężem nabyli od Franciszka Bielińskiego, marszałka dworu królewskiego, podwarszawski Radzymin. Włożyła wiele starań aby poprawić los jego mieszkańców. Osobą, która wspierała inicjatywy księżnej, był radzymiński proboszcz, ksiądz Kazimierz Narbutt. Ich wspólnymi siłami został wydany przez Księżną w 1780 r. unikalny Instruktarz, który zawierał zbiór praw i obowiązków dworu wobec mieszczan i tychże wobec dworu. Instruktarz uwzględniał prawie wszystkie najważniejsze potrzeby, prawa i obowiązki, którymi żył ówczesny Radzymin.

Instruktarz Księżnej Eleonory jest unikalnym w skali kraju zbiorem praw i obowiązków regulujących życie społeczne w mieście. Wprowadzał do niego porządek. Księżna pragnęła „ulżenia doli obywateli, przyznając im ulgi w ilości dni odrobkowych, ogranicza renty czynszowe, zobowiązuje się do nie rugowania z gruntów przez nich użytkowanych ani też z placów w mieście przez nich posiadanych.” Księżna ponadto dbała o rozwój handlu rzemiosła, chciała aby jak najwięcej osób mogło w mieście uprawiać rzemiosło, pozwalała „aby obywatele mieli wszelaką wolność godziwie handlu i rzemiosła ku pożytkowi swemu prowadzić bez żadnej za to dworowi płacy.” Osoby nowo przybyłe do miasta, które chciały się osiedlić także dostawały wsparcie. Otrzymywały od dworu place i drewno z lasów dworskich na budowę domów. Uregulować należność mogli dopiero po poprawie własnego stanu majątkowego. Zalecała burmistrzowi i zwierzchności dworskiej, aby „Boga w sercu mając, dbali o sprawiedliwość w mieście.

W 1785 r. król Stanisław August Poniatowski na prośbę swojej wujenki nadał Radzyminowi nowe prawa, znacznie poszerzone i bardziej uwzględniające jego potrzeby rozwojowe. Właśnie w 1785 r. król nadał miastu prawo odbywania targów w każdą środę oraz czterech jarmarków, których tradycja przetrwała do dziś.

Z fundacji księżnej w Radzyminie wzniesiono nie tylko murowany kościół wg projektu Jana Kamsetzera, ale także plebanię oraz piękną klasycystyczną dzwonnicę. W pobliżu kościoła dzięki księżnej znalazł się dom, w którym swoje miejsce miała pierwsza w mieście szkoła elementarna i przytułek dla ubogich.

Najokazalszą budowlą, jaka znajdowała się w mieście, był pałac stanowiący letnią rezydencję księżnej. Autorem projektu również był Jan Kamsetzer.  Pałac, tak jak kościół i dzwonnica, wzniesiony był w stylu klasycystycznym. Znajdował się w parku nad dużym stawem w miejscu.  Od strony północnej do pałacu wchodziło się przez trzy arkady przysłaniające półkolistą wnękę. Nad wejściem znajdowała się trójarkadowa loggia, której filary zdobiły półkolumny. Na tle sklepienia wnęki ustawione były dwie rzeźbione figury. Z pałacu nad staw i do parku wchodziło się przez arkadową półrotundę. Do krótszych boków pałacu, od strony wschodu i zachodu, przystawione były przybudówki z prześwitem arkadowym i loggią na piętrze. Wszystkie wejścia były udekorowane figuralnymi rzeźbami.

Pałac stał na terenie pięknego krajobrazowego parku założonego również przez księżnę Eleonorę Czartoryską. Atrakcją jego były liczne zbiorniki wodne, oryginalna architektura ogrodowa, a także piękne okazy drzew sprowadzonych nawet z najdalszych zakątków świata. Swoje miejsce miały tu sosny amerykańskie, sprowadzane specjalnie statkami z Ameryki. Pałac przetrwał do 1870 r., kiedy to ówczesny właściciel Radzymina Antoni Skarbek-Kruszewski w części rozebrał go stawiając z niego budynki gospodarcze na folwarku w Dybowie.

Księżna Eleonora po upadku powstania kościuszkowskiego jesienią 1794 r. opuściła Radzymin i wyjechała do swoich dóbr na Podolu – Wołczyna. Zmarła tam w wieku 84 lat. Po jej śmierci dobra radzymińskie zostały rozprzedane.

Na skróty

Przewiń do góry